ตารางที่ 1 ความเชื่อมโยงของการจัดการในแปลงผลิตก่อนฤดูผลิต และผลที่เกิดขึ้น

การจัดการโดยเกษตรกร	เหตุที่ดำเนินการ	ผลที่อาจเกิดขึ้น
การไขน้ำท่วมแปลง	เพื่อกำจัดวัชพืช หรือช่วยเร่งการเน่าสลายของเศษพืช	• เชื้อสาเหตุโรคพืชถูกทำลายเนื่องจากขาดอากาศ และจุลินทรีย์ในดินประเภทไม่ใช้อากาศมีปริมาณเพิ่มขึ้น
การพักแปลงผลิต	เพื่อรอการสลายตัวของเศษพืชในแปลง	• เชื้อสาเหตุโรคพืชสามารถพัฒนาวงชีวิตต่อจนสร้างส่วนขยายพันธุ์ในเศษพืชที่ตกค้าง หากจุลินทรีย์อื่น ๆที่มีประโยชน์ เจริญไม่ทัน
การเผาแปลง	ลดวัชพืชในแปลง และลดเศษพืชปลูกเก่า	• เชื้อสาเหตุโรคพืชลดลง แต่เป็นการทำลายอินทรียวัตถุ และทำลายจุลินทรีย์ในดิน
การไถตากดิน	เพื่อเร่งการย่อยสลายของเศษวัชพืช ให้ลดลง	• เชื้อสาเหตุโรคพืชลดลง จุลินทรีย์บางชนิดในแปลงผลิตมีกิจกรรมเพิ่มขึ้นเพื่อย่อยสลายเศษซากพืชที่ตกค้าง • เศษซากพืชย่อยสลายดีขึ้น
การปลูกระยะถี่	เพื่อให้ได้ประโยชน์อย่างสูงสุดในพื้นที่	• การระบายอากาศในแปลงไม่ดี มีการสะสมความชื้นในแปลง ทำให้เชื้อสาเหตุโรคพืชเจริญเพิ่มขึ้น • การจัดการในแปลงไม่ทั่วถึง • พืชเจริญได้ไม่เต็มที่ เนื่องจากความหนาแน่น
การตัดแต่งกิ่ง	เพื่อสร้างกิ่งใหม่ที่แข็งแรง ชดเชยกิ่งเก่า และเกิดใบชุดใหม่เพื่อการสะสมอาหาร	• เกิดการระบายอากาศ ลดความชื้นระหว่างทรงพุ่มหรือในทรงพุ่มได้ดี • เชื้อสาเหตุโรคพืชลดลง เนื่องจากสภาพแวดล้อมเปลี่ยนแปลง • การลดกิ่งที่ขัดขวางการจัดการทรงพุ่มของพืช

การจัดการของพี่น้องเกษตรกรในแปลงตามที่กล่าวถึงในตาราง ส่งผลต่อการคงอยู่ของเชื้อโรคพืชได้แตกต่างกัน เชื้อสาเหตุโรคพืชที่ได้รับผลกระทบอยู่ในกลุ่ม เชื้อรา เชื้อแบคทีเรีย และไส้เดือนฝอย ที่ทำให้เกิดอาการโรคพืชที่สำคัญ ได้แก่ อาการรากและโคนเน่า อาการใบจุด อาการใบไหม้ อาการเหี่ยว อาการแคระแกรน อาการรากปม อาการต้นโทรม ในขณะที่เชื้อสาเหตุโรคพืชในกลุ่ม ไวรัส และไฟโตพลาสมา ได้รับผลกระทบต่อการจัดการโดยเกษตรกรที่น้อยกว่า เนื่องจากเชื้อไวรัส และไฟโตพลาสมามีการแพร่ระบาดโดยผ่านพาหะอื่นๆ

 

การดำรงชีวิตรอดของเชื้อสาเหตุโรคพืช

การอยู่รอดของเชื้อสาเหตุโรคพืชในสภาพแปลงในฤดูหนึ่ง ๆ มีผลต่อการเข้าทำลายรอบการผลิตในฤดูต่อไป เชื้อโรคพืชสามารถเข้าทำลายโดยอาศัย

1. ปัจจัยของเชื้อสาเหตุโรคพืชเอง

เกิดจากลักษณะของเชื้อสาเหตุโรคพืชมี และความสามารถในการทนทานต่อสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลง รวมถึงช่วงเวลาที่เข้าทำลายพืช โอกาสที่เกิดขึ้นได้แก่

• เมล็ดพันธุ์ หรือท่อนพันธุ์พืชมีเชื้อสาเหตุโรคพืชเข้าทำลายตั้งแต่แรก เมื่อนำส่วนขยายพันธุ์ดังกล่าวเข้ามาในพื้นที่ผลิต เกิดคำถามว่า..เชื้อสาเหตุโรคพืชอาศัยอยู่ได้นานเท่าใดในเมล็ด ? คำตอบคือ เชื้อสาเหตุโรคพืชมีชีวิตในเมล็ดพืชได้นานเท่ากับที่เมล็ดพืชยังมีชีวิต ตัวอย่างเช่น เชื้อแบคทีเรียที่อาศัยในเมล็ดมะเขือเทศ
• พืชอาศัยข้างเคียง เช่น หญ้าหรือพืชปลูกที่หลงเหลือในแปลงผลิต ถูกเชื้อโรคใช้เป็นที่อาศัยหรือพักตัว เพื่อรอการเข้าทำลายไปยังพืชหลักที่ปลูกตามมา เช่น โรคใบไหม้ของข้าวที่สามารถพักตัวในหญ้า บางชนิดได้ ในขณะที่เชื้อสาเหตุโรคพืชที่มีพืชอาศัยกว้าง เช่น โรคกาบใบแห้ง โรคโคนเน่า โรคเหี่ยว ก็สามารถอาศัยอยู่กับพืชที่อยู่ข้างเคียงได้มากชนิด เปิดโอกาสให้รักษาชีวิตของเชื้อโรค จนกระทั่งพืชหลักเริ่มปลูก
• เมล็ดพืชที่หลงเหลือในแปลง หรือส่วนของพืชที่หลงเหลือในแปลง มีส่วนสนับสนุนการเกิดโรค เนื่องจากส่วนของเชื้อโรคที่เข้าทำลายไปก่อนและยังคงหลงเหลือซึ่งก่อให้เกิดอาการของโรคได้ในระยะต่อมา
• องค์ประกอบที่เกี่ยวข้องกับการพักตัวของเชื้อสาเหตุโรคพืช เช่นสภาพแวดล้อม ที่พักอาศัยจากเศษซากพืช ธาตุอาหารที่มีอยู่ในดินหรือในพืช  ระยะของเชื้อที่ได้รับผลกระทบ

 

2. เชื้อสาเหตุโรคพืชที่อาศัยภายนอกแปลงปลูกพืช

ปัจจัยของเชื้อสาเหตุโรคพืชในลักษณะนี้ ส่วนใหญ่อาศัยหรือเกี่ยวข้องกับดินหรือวัสดุปลูก ตัวอย่างเช่น

• กลุ่มเชื้อสาเหตุโรครากเน่า โคนเน่า และกาบใบแห้ง ที่สามารถอาศัยอยู่ในดินได้
• กลุ่มเชื้อสาเหตุโรคเหี่ยว ที่สามารถอาศัยอยู่ในส่วนของรากพืชหรือวัชพืชได้
• กลุ่มเชื้อสาเหตุโรคใบจุดบางชนิด สามารถอาศัยเข้าไปอาศัยในส่วนของเนื้อเยื่อพืชที่อยู่ภายนอกแปลง ทำให้เชื้อมีความทนทานไม่ถูกทำลาย

 

3. โครงสร้างเพื่อการพักตัวของเชื้อสาเหตุโรคพืช

หลายท่านอาจยังไม่มีข้อมูลของการพักตัวของเชื้อสาเหตุโรคพืช การพักตัวของเชื้อโรคแต่ละชนิดเกิดได้แตกต่างกัน ขึ้นกับลักษณะของเชื้อ และโอกาสที่เกิดขึ้น ได้แก่

• การพักตัวของเชื้อราสามารถเกิดได้ในหลายสภาพ เช่น การพักตัวในรูปของเส้นใยโดยตรง การสร้างเป็นสปอร์ที่พักตัว หรือการพักตัวในโครงสร้างที่ห่อหุ้มตัวเชื้อรา และการสร้างเส้นใยที่มีผนังหนา การก่อให้เกิดเส้นใยที่อัดกันแน่น
• การพักตัวของเชื้อราและเชื้อแบคทีเรียที่อาศัยอยู่กับพาหะในกลุ่มแมลง ไส้เดือนฝอย

 

ผู้ผลิตและเกษตรกรสามารถใช้แนวทางป้องกันโรคพืช ดังนี้

• การป้องกันส่วนของเชื้อโรคพืชที่ติดเข้ามาในพื้นที่ปลูก เช่น การเลือกเมล็ดหรือกิ่งพันธุ์
• การป้องกันเมื่อสภาพแวดล้อมในพืชปลูกไม่เหมาะสม เช่น การเร่งระบายน้ำหลังฝนตก การให้น้ำหลังการให้ปุ๋ยเพื่อให้ปุ๋ยละลาย การป้องกันพืชปลูกอ่อนแอต่อการเข้าทำลายของเชื้อสาเหตุโรคพืช โดยไม่ให้ปุ๋ยในปริมาณคราวละมากเกินไป
• การป้องกันโดยใช้สารชีวภัณฑ์ เช่น การใช้กลุ่มจุลินทรีย์ที่มีประโยชน์ในกลุ่มเชื้อราไตรโคเดอร์มาหรือกลุ่มแบคทีเรียแบซิลลัส
• การป้องกันโดยการบำรุงความสมบูรณ์ของพืช

ผู้ผลิตและเกษตรกรไม่ต้องแปลกใจหากท่านพบโรคในระหว่างการผลิต เนื่องจากส่วนของเชื้อโรคมีโอกาสเข้ามาในพื้นที่ได้ตลอดเวลา ดังภาพที่ 1 แต่การเกิดโรคในแต่ละพื้นที่นั้น มีระดับรุนแรงที่แตกต่างกัน การแสดงออกของโรคนั้นอาจน้อย เนื่องจากปัจจัยสภาพแวดล้อมที่ไม่พร้อม ตั้งแต่ชนิดดิน สภาพการผลิต ระบบการดูแลพืช ชนิดของจุลินทรีย์ที่เป็นประโยชน์โดยรอบ หรือบางครั้งอาจเกิดโรคได้รุนแรงตามความเหมาะสมของสภาพแวดล้อมที่เอื้ออำนวยต่อการเจริญของเชื้อสาเหตุโรค

ภาพที่ 1 โอกาสที่เชื้อสาเหตุโรคพืชจะเข้ามาในพื้นที่ผลิต

จากข้อมูลเห็นได้ว่า โอกาสที่เชื้อสาเหตุโรคพืชเข้าสู่แปลงเกิดขึ้นได้ตลอด การเตรียมการสำหรับจัดการโรคพืชที่ถูกต้องคือการใช้แนวทางป้องกัน ซึ่งผู้ผลิตรวมถึงเกษตรกรต้องช่วยกันพิจารณาการจัดการในแปลงเป็นสิ่งสำคัญ แนวทางหนึ่งคือ การเพิ่มอินทรียวัตถุในแปลง เพื่อไปเพิ่มธาตุอาหารที่อินทรีย์วัตถุปลดปล่อยมาเป็นระยะ ๆ พร้อมกับการเป็นที่พักอาศัยของจุลินทรีย์ที่เป็นประโยชน์ คำแนะนำการใช้อินทรีย์วัตถุดังกล่าวเป็นสิ่งที่ผู้ผลิตและเกษตรกรพบเห็นตามคำแนะนำเสมอ

 

การใช้ปุ๋ยหมักและปุ๋ยคอก เป็นหนึ่งในคำแนะนำเพื่อป้องกันโรคพืชในแปลง องค์ประกอบที่สำคัญของปุ๋ยหมักและปุ๋ยคอกคือ การมีส่วนผสมของอินทรียวัตถุ ซึ่งมีคุณสมบัติสำคัญคือ ช่วยปรับสภาพกรด-ด่างของดิน หรือหากใช้ร่วมกับจุลินทรีย์ปฏิปักษ์สามารถรักษาความมีชีวิตของจุลินทรีย์ปฏิปักษ์ได้ และยังช่วยเพิ่มปริมาณเชื้อจุลินทรีย์ดิน ความแตกต่างของชนิดปุ๋ยหมักและปุ๋ยคอกคือสัดส่วนของอินทรียวัตถุที่พบในรูปของสัดส่วนอินทรีย์คาร์บอน หรืออินทรีย์ไนโตรเจน ที่มีความแตกต่างกัน ทำให้การตอบสนองของพืชจึงไม่เท่ากันขึ้นกับพื้นฐานของดินก่อนใส่สาร แต่ยังมีข้อดีอีกด้านหนึ่งคือ เมื่อเกษตรกรหรือผู้ผลิตมีการใช้ปุ๋ยหมักและปุ๋ยคอก หรือนำอินทรียวัตถุที่จำหน่ายในท้องตลาดมาเติมลงดิน มีผลต่อการลดเชื้อโรคพืชที่พักตัวในแปลงได้ ขึ้นกับปริมาณของเชื้อโรคพืชในแปลง และสภาพแวดล้อมที่เหมาะสมในการเกิดโรคพืชเช่นกัน ซึ่งคุณสมบัติของสารอินทรีย์ในการป้องกันโรคพืช ทางผู้เขียนจะได้รวบรวมนำมาเสนอต่อไป